Muzealna skrzynia posagowa
W zbiorach muzeum znajduje się skrzynia posagowa typu wadowickiego, pochodząca z przełomu XIX i XX wieku. Prezentowana jest w przestrzeni wystawy „Wadowice, miasto w którym wszystko się zaczęło”. Skrzynia pomalowana jest na ciemnozielony kolor, jej lico zdobią dwa kwadratowe pola wypełnione rozłożystymi kwiatostanami. Pomiędzy nimi znajduje się kwiatowa ozdoba w kształcie elipsy. Obramienia pól zdobniczych wykonane są prostą, podwójną kreską w kolorze białym i czerwonym. Kwiaty ułożone są w schematycznie zarysowanych wazonach i składają się z łodygi głównej, od której odchodzą boczne gałązki. Na końcu łodyg znajdują się kwiaty złożone z kolistego środka otoczonego płatkami w kolorach czerwono-białym.
Skrzynia ma płaskie, niepokolorowane wieko. Dodatkowo zdobią ją wyraźne gzymsy biegnące górą i dołem. Podnóżki wykonane zostały z odrębnych, wyciętych części drewna. Zdobią je małe uproszczone kwiatoniki ułożone z tych samych elementów, co kompozycje na ścianie licowej. Wewnątrz skrzyni zamykanej na klucz zachowała się przyskrzynka stanowiąca rodzaj schowka. Na wieku skrzyni od środka znajdują się dwa wpisy wskazujące, że mogła ona należeć do Józefa Kaczmarka, dodatkowo widnieje data 1932 rok.
Typ skrzyni wadowickiej został określony w 1947 roku, kiedy to etnografowie odnaleźli w powiecie wadowickim w odległych od siebie miejscowościach trzy niemal identyczne skrzynie.
Omawiany eksponat stanowi dobrą okazje do przedstawienia roli tego typu przedmiotów dawniej i współcześnie. Głównie w XIX w. skrzynie lub czasami kufry przygotowywane były dla panien na wydaniu. Im bogatszy gospodarz tym bardziej zasobne były skrzynie jego córek. Często młoda mężatka dostawała krowę od ojca a przy przenosinach do męża cała wieś mogła oglądać jej wiano. Zazwyczaj skrzynie posagowe, jedną lub więcej przewożono na wozie, obok ułożone były poduszki, pierzyny i naczynia kuchenne. Same skrzynie, często pięknie malowane i dekorowane, zawierały: ubiory, chusty, święte obrazy, dokumenty z sądu o zapisie, korale, wstążki, sukno i książeczkę do modlitwy. W powieści „Chłopi” Władysława Reymonta znajduje się taki opis: Robili przenosiny Jagusi do męża. Nieco przódzi przeprowadzili tęgą krowę i przewieźli skrzynkę, pierzyny i statki [naczynia kuchenne] różne, jakie w wianie dostawała.
Skrzynie posagowe w zależności od regionu różniły się wyglądem, wielkością oraz dekoracją. W mniej zamożnych rodzinach panny dostawały skrzynię po babci, rzadziej od matki, która w skrzyni trzymała jeszcze swoje przedmioty. Skrzynia, wniesiona do domu męża, stawiana była w izbie na widocznym miejscu koło łóżka lub przed oknem. Czasami była w izbie jedynym malowanym przedmiotem. Mniej więcej pod koniec pierwszej połowy XX wieku skrzynia zaczęła tracić swoje znaczenie; nie była już częścią wiana panny młodej, przestała być jedynym miejscem przechowywania odzieży odświętnej. Skrzynia została zastąpiona szafą i przestała zajmować eksponowane miejsce w izbie. Po wojnie etnografowie natrafiali na skrzynie, które w gospodarstwie miały różnorodne zastosowanie. Robiono z nich paki na zboże, ziemniaki, węgiel, czasami hodowano w nich drób lub przerabiano na wędzarnie. Niestety stan zachowania tych skrzyń był „opłakany”.
Współcześnie, te zachowane do dzisiaj stare skrzynie mają nowe funkcje. Można je zobaczyć u kolekcjonerów sztuki ludowej, w domach jako element dekoracyjny. Niektóre są zapomniane i odłożone na strychy. Niewielką ilość dobrze zachowanych skrzyń można również oglądać w muzeach. Rosnące zainteresowanie kulturą ludową sprzyja tym zabytkowym przedmiotom, które z chęcią ustawiane są w domkach letniskowych lub jako element aranżacji drewnianych karczm i zajazdów. Skrzynie te tracą swoją podstawową funkcję sprzętu schówkowego. Obecnie nic się w nich nie trzyma albo przechowuje tylko niepotrzebne drobiazgi. Wieko nakrywane jest ozdobnym obrusem, na którym dodatkowo ustawia się wazon z kwiatami lub inne przedmioty dekoracyjne. Niekiedy właściciele decydują się na odmalowanie skrzyni, często robią to własnoręcznie używając do tego farb w kolorach tylko zbliżonych do oryginału.
Warto przy tej okazji podkreślić, że każda stara skrzynia posiada swoją historię nierozerwalnie związaną z jej właścicielami. Czasami przekazywana z pokolenia na pokolenia staje się nośnikiem opowieści rodzinnych. Na wiekach skrzyń często widoczne są napisy, robione przez kolejnych właścicieli lub dziecięce bazgroły.
(J P-B)
Bibliografia:
Maria Działo, Nowe życie starych skrzyń. Wyniki badań terenowych nad skrzyniami i kuframi wiannymi z pogranicza Lubelszczyzny i Podkarpacia, „Biblioteka Postscriptum Polonistycznego”, 2018 r.
Roman Reinfus, Skrzynie zdobione z okolic Krakowa, część III, „Polska Sztuka Ludowa”, 1949 r.
Zofia Cieśla-Reinfussowa, Badania zdobnictwa ludowego w krakowskim, na Góralszczyźnie i dolnym Śląsku, „Polska Sztuka Ludowa, 1947 r.
